Đọc sách: "Nguyễn Trường Tộ & vấn đề canh tân" (kỳ cuối)

Bài 3:

MỘT KHÁM PHÁ BẤT NGỜ VỀ NGUYỄN TRƯỜNG TỘ

NGUYỄN XUÂN PHONG

Mấy năm gần đây nhóm Giao Điểm (GĐ) cho ra đời một số sách thuộc loại "động trời" đối với cộng đồng người Việt hải ngoại và có lẽ cũng như ở trong nước.

Từ cuốn Đối thoại với giáo hoàng đến hai cuốn trả lời ông Dương Ngọc Dũng và ông Đỗ Mạnh Tri, hai người viết sách phê bình cuốn Đối thoạivới giáo hoàng của nhóm này. Gần đây, nhóm GĐ lại xuất bản một cuốn sách "nặng ký" khác: Nguyễn Trường Tộ, thực chất con người và di thảo.

Về hình thức, đây là một cuốn sách in khá đẹp, bìa 4 màu do nhà văn kiêm họa sĩ Khánh Trường trình bày, sách dày 260 trang, giá bán phải chăng, 12 Mỹ kim.

Về nội dung, cuốn Nguyễn Trường Tộ, thực chất con người và di thảo sẽ làm bàng hoàng cho nhiều sử gia và các nhà nghiên cứu từ trước đến nay, nhất là gây bối rối khó xử cho Viện Khoa học Xã hội tại Sài Gòn, vì năm 1992, Trung tâm Hán – Nôm của viện này tổ chức hội thảo về Nguyễn Trường Tộ. Tập kỷ yếu của cuộc hội thảo gồm có 47 bài mà hầu hết đều ca tụng Nguyễn Trường Tộ là một nhà canh tân vĩ đại và một người yêu nước nồng nàn. Thêm vào đó, đối với hầu hết người dân Việt từ trước đến nay, ít nhiều được dạy hoặc được truyền tụng rằng, Nguyễn Trường Tộ là một nhà canh tân ái quốc, dám khuyên vua quan triều Tự Đức nên canh tân đất nước để theo kịp đà tiến hóa văn minh của nhân loại, nhưng các vua quan nhà Nguyễn quá thủ cựu, ngu muội và hẹp hòi không nghe lời khuyên của ông.

Có thể nói sự tin tưởng, ngưỡng mộ và đánh giá cao về Nguyễn Trường Tộ hầu như đã in đậm nét vào tâm khảm người dân Việt từ thôn quê đến thành thị, từ giới học sinh, sinh viên đến các giáo chức và sử gia, học giả kể cả những nhân vật lỗi lạc về phía bên này cũng như bên kia dòng chính kiến.

Nhưng, như một tiếng sấm sét đã giáng xuống bất ngờ làm giật mình cho giới học giả và sử gia từ trước đến nay. Nguyễn Trường Tộ theo nhóm GĐ trong Lời nói đầu của cuốn sách:

Bằng những sử liệu bất khả phủ bác, mà phần lớn là các tài liệu mật, và của các linh mục, giám mục, Nguyễn Kha và Trần Chung Ngọc đã cho thấy bản chất thực của Nguyễn Trường Tộ qua các bản điều trần mà hầu hết đều lạc dẫn, không tưởng và chỉ có lợi cho ngoại bang mà thôi.

Phải chăng lời khẳng định quả quyết này của nhóm GĐ là một đại ngôn thiếu căn cứ? Không hẳn. Hai tác giả của cuốn sách có những sử liệu chính xác và những lý lẽ của họ.

Bài viết của ông Trần Chung Ngọc hầu như để bổ túc cho bài của ông Nguyễn Kha. Ông Trần Chung Ngọc đưa ra ba ý chính trong bài viết dài 70 trang từ trang 191 đến 261.

Trước hết, ông Trần Chung Ngọc cho thấy chương trình đào tạo linh mục, giám mục của Giáo hội Công giáo như thế nào qua sử liệu quý giá của các vị linh mục. Thứ hai, qua chương trình đào tạo linh mục giám mục để biến họ trở thành một cái máy phóng thanh... như thế, thì có thể dùng họ vào việc canh tân đất nước được không? Như ông Nguyễn Trường Tộ đề nghị trong bản điều trần số 17. Điểm thứ ba là ông Trần Chung Ngọc nêu ra điều sai lầm của một số sử gia lúc cho rằng, Nhật Bản canh tân được mà Việt Nam thì không vì triều đình nhà Nguyễn ngu muội hẹp hòi cố chấp. Theo ông Trần Chung Ngọc, lý do chính là vì Việt Nam lúc bấy giờ đã có quá nhiều những con nội trùng nên cũng khó canh tân, giả sử các đề nghị của ông Nguyễn Trường Tộ có giá trị.

Những sử liệu mà Trần Chung ngọc đưa ra, phần lớn là của các vị chức sắc cao cấp của Tòa thánh La Mã, và của các sử gia nước ngoài nên có lẽ khó lòng để bác bỏ luận điểm của ông.

Tuy nhiên, một trong cái sai lầm của Trần Chung Ngọc là đầu óc luôn luôn bị ám ảnh bởi một mô hình không mấy tốt đẹp về các tôn giáo Tây Phương, nhất là lúc tôn giáo này truyền qua các nước Á châu, mà có lẽ qua kinh nghiệm bản thân đã làm cho ông thiếu thiện cảm chăng? Và có lẽ vì ít nhiều thiếu thiện cảm nên đã làm mất bớt tính chất của một sử gia cần phải có lúc viết về nguyễn Trường Tộ.

Bài của ông Nguyễn Kha chiếm hết hơn 2/3 cuốn sách dài 190 trang gồm 2 trang thư mục. Với lối hành văn không mấy chải chuốt và không được suôn sẻ cho lắm, Nguyễn Kha đã dùng khá nhiều tài liệu mật của các viên chức cao cấp Pháp thời thuộc địa, để đánh giá tư tưởng của Nguyễn Trường Tộ qua một số bản điều trần quan trọng mà ông Nguyễn Trường Tộ gởi cho triều đình Tự Đức.

Có lẽ không phải là một nhà văn chuyên nghiệp, nên bài ông Nguyễn Kha thiếu tính văn chương, nhưng cách trình bày từ tốn, văn phong lịch sự, lời lẽ thành thật nên cũng dễ chinh phục được độc giả. Một trong những điểm son của Nguyễn Kha là không kết luận Nguyễn Trường Tộ như thế nào mà chỉ gợi ý và đưa ra dữ kiện để độc giả tự tìm cho mình một kết luận (tr. 40, 91). Mặc dầu lời lẽ có tính khiêm tốn và không quyết đoán của Nguyễn Kha, nhưng đọc xong từng đoạn từng phần, hay trọn bài viết, độc giả cũng có thể kết luận: Nguyễn Trường Tộ là một tên đại Việt gian, và các bản điều trần của ông là một sự lừa dối hào nhoáng.

Tuy nhiên, cũng như Trần Chung Ngọc, Nguyễn Kha vẫn vướng vào cái bệnh là kéo tên các vị chức sắc cao cấp của Giáo hội Công giáo vào nên ít nhiều làm cho bài viết giảm bớt tính vô tư của một sử gia. Dẫu vậy, chúng ta cũng phải thừa nhận rằng, không dễ dàng để viết về Nguyễn Trường Tộ, dẫu có uyên thâm về sử học nhưng thiếu kiến thức về Thánh Kinh đạo Công giáo và không am tường đường lối của Tòa thánh Vatican, thì khó mà hiểu được bản chất đích thực của Nguyễn Trường Tộ qua các bản điều trần. Và có lẽ vì điều này mà từ trước đến nay hầu hết các sử gia ngay cả những vị lỗi lạc cũng đều lầm nên ca tụng Nguyễn Trường Tộ không tiếc lời.

Do đó, Nguyễn Kha có lý lúc trình bày hơi dài dòng về tên tuổi của các linh mục, giám mục người nước ngoài, kể cả nhiều giáo hoàng và đường lối của Vatican, vì Nguyễn Trường Tộ là một con tép trong cả một biển tôm? Cuốn Nguyễn Trường Tộ, thực chất con người và di thảo là một đóng góp lớn cho sự đánh giá lại các nhân vật lịch sử nước nhà, đặc biệt là về Nguyễn Trường Tộ, từ một con người hầu như được cả quốc dân ca tụng qua nhiều thập niên nay bị hạ xuống bùn đen quả là một việc làm không dễ, nếu không có sự đối chiếu từ nhiều góc độ khác nhau của lịch sử như Nguyễn Kha.

Phải chăng vẫn còn quá sớm để định vị trí cuốn Nguyễn Trường Tộ, thực chất con người và di thảo đối với nền sử học nước nhà, chúng ta nên chờ xem nhiều ý kiến của độc giả và các sử gia xem sao.

California, tháng 6/1998
(Trích từ tạp chí Giao Điểm số 31)

*********

Linh Mục Alexandre de Rhodes, người đầu tiên vận động Pháp
xâm lăng Việt Nam (Tác phẩm của điêu khắc gia Phạm Văn Hạng)

Mấy năm gần đây, một số người viết sử có quan niệm là lịch sử cần phải được thấy là chứ không phải là lịch sử cho thấy là. Từ ý nghĩ đó nên năm 1992, Trung tâm Hán – Nôm thuộc viện Khoa học Xã hội Thành phố Hồ Chí Minh tổ chức hội thảo về Nguyễn Trường Tộ, có nhiều bài tham luận trong số 47 bài, viết với chiều hướng lịch sử cần phải được thấy là, in trong tập kỷ yếu Nguyễn Trường Tộ với vấn đề canh tân đất nước. Và ông Chương Thâu, Giáo sư Viện Sử học Hà Nội, trong bài viết Từ một câu chữ của Alexandre de Rhodes đến các dẫn dụng khác nhau đăng ở nguyệt san Công Giáo tại Việt Nam và cũng được in lại trong nguyệt san Hiệp Nhất số 43, Giáo phận Orange County, California, Hoa Kỳ, tháng 7/1996.

Qua bài viết này, chúng ta thấy ông Chương Thâu đồng ý với Linh mục Hồng Nhuệ Nguyễn Khắc Xuyên trong việc cố tình dịch cụm từ plusieusr soldats là mấy chiến sĩ. Đã thế, còn chú thích đó là chiến sĩ Phúc Âm tức là các nhà truyền giáo, chứ không phải lính chiến, tức là mấy người cầm súng đánh giặc. Đúng ra, thì chữ quelque mới có nghĩa là mấy hay một vài, còn chữ plusieurs có nghĩa là nhiều. Và chữ soldats có nghĩa là binh lính hay lính chiến, còn chữ missionnaires mới có nghĩa là lính thừa sai hay là các nhà truyền giáo. Sở dĩ hai ông, Chương Thâu và Linh mục Hồng Nhuệ Nguyễn Khắc Xuyên, dịch cưỡng ép như vậy là để che đậy cái tội vận động thực dân Pháp vào đánh chiếm nước ta của Linh mục A. de Rhodes và cũng để vận động chính phủ Việt Nam làm tượng đài kỷ niệm tại Hà Nội và đặt tên đường tại Thành phố Hồ Chí Minh để vinh danh kẻ có tội với dân tộc ta thay vì lên án kẻ đội lốt yêu nước này. Nhận thấy cách đặt vấn đề, viết sai lầm có hậu ý và vô trách nhiệm đến thế nên tôi đã viết bài để biện chính với tựa đề Góp ý với Giáo sư Chương Thâu về vai trò của Linh mục A. de Rhodes và nguồn gốc chữ Quốc ngữ, đăng trong tạp chí Giao Điểm số 24, năm 1996 tại Hoa Kỳ, và cũng được nhiều người photocopy phổ biến rộng rãi trong giới giáo chức và sinh viên tại Việt Nam.

Về sau, có người đề nghị tôi viết về Nguyễn Trường Tộ, nhưng tôi không có sử liệu. Rất may có người bạn ở Việt Nam gởi cho cuốn Nguyễn Trường Tộ, con người và di thảo của Linh mục Trương Bá Cần, Tiến sĩ Sử học tại Pháp. Đọc hết 58 bản điều trần của Nguyễn Trường Tộ trong cuốn sách này, tôi cảm thấy hết sức ngạc nhiên và lạ lùng là không biết tại sao tư tưởng của Nguyễn Trường Tộ như vậy mà từ trước đến giờ hầu như ai cũng ca tụng ông ta. Vì thế tôi bắt đầu nghiên cứu để viết về nhân vật này.

Tôi gọi giáo sư Trần Chung Ngọc để viết chung, và sau mấy tháng làm việc (dĩ nhiên là bán thời gian) chúng tôi hoàn thành cuốn Nguyễn Trường Tộ, thực chất con người và di thảo, Giao Điểm xuất bản 1998. Bài viết của tôi gồm có 190 trang, cộng với bài viết của Giáo sư Trần Chung Ngọc 70 trang. Sách dày 260 trang. Mấy tháng sau, ông Nguyễn Xuân Phong viết bài ca tụng cuốn sách này. Bẵng đi một thời gian khá lâu, tháng 3 năm 2001 tại Việt Nam, ông Hoàng Thanh Đạm viết cuốn Nguyễn Trường Tộ, thời thế và tư duy cách tân.

Tác giả dành một chương gồm 24 trang để phê bình sách của chúng tôi. Vì phê bình sai lầm và viết cẩu thả vô trách nhiệm, nên tôi và Giáo sư Trần Chung Ngọc viết bài biện chính. Tháng 4/2002, chúng tôi hoàn thành cuốn sách mới với nhan đề là Nguyễn Trường Tộ yêu nước? Vài tháng sau khi xuất bản, một số độc giả đề nghị đổi thành Nguyễn Trường Tộ, một sự lừa dối hào nhoáng cho đúng với tâm chất của ông. Sách được mang về Việt Nam do những người về thăm quê. Tháng 7-8, cuốn Nguyễn Trường Tộ, một sự lừa dối hào nhoáng và cuốn Petrus Trương Vĩnh Ký, nhìn từ những khía cạnh và nhận thức khác nhau được in không có giấy phép tại Việt Nam. Cũng khoảng đầu tháng 8/2002, báo Sài Gòn Giải Phóng đăng bài Hai cuốn sách lạ, người viết là ông Dạ Sinh. Trong đó, tác giả không hề đề cập đến nội dung của hai cuốn sách mà chỉ cáo buộc rằng người in vi phạm luật xuất bản vì không có giấy phép, in số lượng lớn, gởi bán ở các tiệm sách tư, gởi đi các công sở và ngay cả bán dạo trên đường phố.

Gần 6 giờ sáng thứ ba ngày 22/10/2002, ông Nguyễn Giang, Đài BBC Luân Đôn, gọi điện thoại và để lại lời nhắn trong máy trả lời (answering machine) của tôi. Ông muốn nói chuyện với tôi về cuốn sách Nguyễn Tường Tộ, sau đây là lời nhắn của ông Nguyễn Giang:

"Đó có phải là ông Bùi Kha không, tôi là Nguyễn Giang, ban Việt Ngữ Đài BBC Luân Đôn muốn được nói chuyện với ông về cuốn sách Nguyễn Trường Tộ yêu nước? hay không đó. Số điện thoại của tôi ở Luân Đôn là 0044 vào nước Anh, sau đó là 207-557-2303. Rất chờ tin của ông. Cảm ơn". (Đúng ra phải là 01144, BK).

Mười phút sau, tôi gọi điện thoại trả lời ông Nguyễn Giang và cuộc phỏng vấn được tiến hành.

(Mong quý độc giả vui lòng tìm đọc trên Internet).

Bùi Kha

Hết