Phương diện nghệ thuật trong nền giáo dục Phật giáo

Khi còn tại thế, Đức Phật đi rất nhiều nơi để giáo hóa, cũng như Khổng Tử, Lão Tử đã từng chu du liệt quốc vậy. Ở Ấn Độ, Đức Phật và chúng đệ tử được các nhóm người thỉnh đến giảng pháp. Ngài đi thuyết pháp nhiều nơi nhưng không trụ hẳn một nơi nào. Có đến 1250 đệ tử tu tập dưới sự hướng dẫn của ngài, nên thật khó có một trụ xứ để hộ trì cho họ đầy đủ.

I. Khởi thủy của hệ thống giáo dục tiến tu

Khi còn tại thế, Đức Phật đi rất nhiều nơi để giáo hóa, cũng như Khổng Tử, Lão Tử đã từng chu du liệt quốc vậy. Ở Ấn Độ, Đức Phật và chúng đệ tử được các nhóm người thỉnh đến giảng pháp. Ngài đi thuyết pháp nhiều nơi nhưng không trụ hẳn một nơi nào. Có đến 1250 đệ tử tu tập dưới sự hướng dẫn của ngài, nên thật khó có một trụ xứ để hộ trì cho họ đầy đủ.

Chỉ sau khi Phật giáo du nhập vào Trung Hoa rồi thì tăng ni mới trụ hẳn một nơi. Do vì các Hoàng đế Trung Hoa cầu thỉnh chư tăng Ấn Độ sang truyền bá Phật pháp, và xem các ngài như bậc thầy dạy đạo cho mình, nên không thể để các ngài đi khất thực, không để chư tăng ngủ dưới gốc cây như truyền thống Phật giáo Ấn Độ, mà kiến lập tự viện, xây dựng tăng xá để chư tăng sinh hoạt tu tập và hành đạo.

Đến đời Đường thì các tự viện phát triển thành Tùng lâm. Thiền sư Bách Trượng[1] và Mã Tổ[2]  là những người đầu tiên sáng lập Tùng lâm.[3] Thiền sư Mã Tổ là vị Tổ thứ 8 của thiền tông Trung Hoa và là đệ tử thứ 3 của Lục tổ Huệ Năng. Người Trung Hoa thường truyền tụng: ‘Mã Tổ lập tùng lâm, Bách Trượng chế thanh quy’.

Thế nào là Tùng lâm Phật giáo? Đó là nơi mà nền giáo dục Phật giáo được hệ thống hóa, có quy mô có chế độ; là bước tiếp theo cho những vị tăng đã được đào tạo theo lối Phật học gia giáo. Sau thời Mã Tổ, Tùng lâm Phật giáo phát triển thành như một trường Đại học Phật giáo chuyên khoa, đó là điểm đặc sắc của Phật giáo Trung Hoa. Mọi giáo tài, giáo pháp ở đó đều đạt đến tầm mức tối cao của nghệ thuật nếu chúng ta chú ý sẽ thấy từ kinh điển, âm nhạc, điêu khắc, tượng Phật, kiến trúc, pháp khí... Tất cả đều nhằm để phát huy tính toàn thiện cho nền giáo dục Phật giáo. Nhưng tiếc thay nền giáo dục đó ngày nay đã bị thất truyền.

II. Nghệ thuật Phật giáo

Ngày nay, chất lượng của lễ nhạc Phật giáo[4] đã bị biến chất khá nhiều, không còn được hoàn mỹ như ban đầu. Chúng ta không có được nhiều nhân tài. Nhân tài sáng tạo nghệ thuật đã hiếm có mà những nghệ sĩ có trình độ nhận thức và tu tập Phật pháp thâm sâu lại càng hiếm hơn. Do vậy nên một nghệ sĩ Phật giáo cần phải tu dưỡng nội tâm, vì chỉ có như thế thì mới dẫn dắt mọi người đến chân thiện mỹ và trí huệ được. Nội dung lễ nhạc Phật giáo ngày nay đều do các bậc cổ đức soạn ra, nội dung ý nghĩa rất cao viễn, nhưng do tâm người sử dụng chưa được hoàn toàn thanh tịnh, nên khi xướng ra ý cũng không được thanh tịnh, vì năng lực tâm linh chưa đạt cảnh giới giác ngộ nên không dẫn phát được sự linh cảm. Nghệ thuật bị biến chất là do không có nhân tài trong giới học Phật, chứ không có nghĩa là Phật giáo thiếu chất liệu nghệ thuật.

Ai đã có dịp đến Trung Hoa để xem các tác phẩm điêu khắc trên vách đá trong động Đôn Hoàng và động Vân Cương, hoặc những bản kinh khắc trên đá ở Phòng Sơn, Bắc kinh, sẽ thấy được nghệ thuật Phật giáo vĩ đại và tuyệt diệu biết bao. Tạng kinh trên đá được tìm thấy sau thời kỳ Cách mạng văn hóa Trung Hoa. Nội dung phong phú hơn Đại tạng kinh hiện nay. Một số kinh được dịch sau nầy mà trong Đại tạng kinh chưa có. Rất may là toàn bộ thạch kinh nầy đang được bảo tồn tại vùng Phòng Sơn. Người ta đã dùng những khối đá rất lớn, hai mặt đều được khắc chữ rất đẹp, mỗi chữ lớn bằng ngón tay cái. Toàn bộ công trình khắc kinh nầy phải mất 400 năm mới xong, bằng thời gian làm Vạn lý trường thành. Công trình nghệ thuật điêu khắc mới phát hiện nầy gồm 10.000 bản kinh khắc trên đá đặt trong bảy hang động. Nay chỉ mở hai động cho công chúng vào xem. Chúng ta sẽ tràn đầy thán phục và kinh ngạc khi thấy tạng kinh khắc trên đá nầy.  Không biết làm gì hơn là tri ân cổ đức đã để lại một gia sản giá trị như thế cho con cháu đời sau.

Ngày nay, trường học và viện bảo tàng tách rời nhau. Tuy nhiên, hệ thống Tùng lâm Phật giáo tương tự như sự kết hợp của nhà trường và viện bảo tàng, vì trong đó, các hình thái nghệ thuật được trưng bày đều có mang tính giáo dục chứ không thuần túy chỉ là nghệ thuật. Ở đó sự trưng bày các tác phẩm nghệ thuật với linh tánh trí huệ rất cao, giới phàm phu không thể nào lĩnh hội nổi. Chẳng hạn, khi nhìn thấy nhiều tượng Phật và Bồ-tát, họ kết luận rằng Phật giáo thờ nhiều vị thần, nên Phật giáo là một tôn giáo  thứ cấp.

Nhiều người cho rằng một tôn giáo tiến bộ là chỉ thờ một vị thần. Họ không hiểu rằng Phật giáo không phải là một tôn giáo, vì chúng ta không phải thờ cúng hình tượng chư Phật và Bồ-tát như một vị thần, mà xem đó như là đại biểu cho giáo lý, là người chỉ dạy cho chúng ta biết các pháp môn tu học. Chỉ một hình tượng hay một pháp môn thôi thì chưa đại biểu đầy đủ cho mọi hiện tượng trong pháp giới, thế nên đạo Phật dùng nhiều dạng hình tượng nghệ thuật để biểu hiện. Khi chúng ta đã hiểu được biểu tượng giáo dục trong nghệ thuật Phật giáo rồi thì tự nhiên chúng ta sẽ thán phục và thích thưởng ngoạn.

Tất cả chư Phật đều biểu tượng cho tánh đức. Tất cả các vị Bồ-tát và A-la-hán đều biểu tượng cho công đức tu tập. Không có công đức tu tập, thì không thể làm hiển lộ tánh đức được, không đạt được phần thọ dụng. Nên muốn cho tánh đức hiển hiện thì cần phải tu đức. Nên chúng ta khi thờ Phật thì thường tôn trí một tượng Phật và hai tượng Bồ-tát. Tượng Phật đại biểu cho chân như bổn tánh. Bồ-tát biểu tượng cho từ tánh mà khởi dụng. Bổn tánh tức không, gọi là thể, khởi dụng nên có thể, tướng, dụng. Thể tức không tịch, từ thể mới có tướng, có tướng tức sẽ có phần tác dụng. Bồ-tát đại biểu cho cho tướng và dụng. Nên trong Kinh Hoa Nghiêm nói rằng chư Phật không thuyết pháp, vì bản thể vốn không tịch, chẳng có gì để nói. Nhưng Bồ-tát thì còn thuyết pháp, vì đó là khởi  dụng từ tánh.

Trên phương diện tướng và dụng thì có nói năng, nhưng trên phương diện bản thể thì một niệm cũng không có, nói chi đến lời. Nên có câu, ‘Mở miệng liền sai, động niệm tức trái.’  Đó là chỉ cho bản thể, được biểu tượng bằng  sự tôn trí một hình tượng Phật. Tại sao lại thờ đến hai vị Bồ-tát để biểu tượng cho phần tướng dụng? Vì vô lượng vô biên tướng dụng trong pháp giới được phân thành hai phạm trù: tri và hành, hoặc giải và hạnh. Vương Dương Minh[5] đề xướng ‘tri hành hợp nhất,’ là từ nhà Phật mà ra. Phật pháp dạy, ‘hạnh giải tương ưng.’ Nho gia lấy tinh thần ấy đổi thành ‘tri hành hợp nhất’, rồi đề ra một hệ thống triết học. Thật ra thì triết học ấy hoàn toàn phát xuất từ tinh thần Phật pháp. Giải và hạnh chính là lý và sự.

Chúng ta thường thấy bên cạnh tượng Đức Phật Thích-ca Mâu-ni có hai vị Đại A-la-hán là A-nan và Ca-diếp. Đức Phật Thích-ca Mâu-ni biểu tượng cho bản thể. A-nan là vị đa văn đệ nhất, biểu tượng cho trí huệ (giải). Ca-diếp là vị khổ hạnh đệ nhất, biểu tượng cho sự hành trì (hạnh). Chúng ta cũng thấy tượng Đức Phật Tỳ-lô-giá-na, là trí pháp thân của Đức Phật Thích-ca Mâu-ni,  Bồ-tát Văn-thù-sư-lợi và Bồ-tát Phổ Hiền ở hai bên. Bồ-tát Văn-thù-sư-lợi biểu tượng cho trí huệ (giải), Bồ-tát Phổ Hiền biểu tượng cho sự hành trì (hạnh).

Tịnh độ tông Phật giáo xem Đức Phật A-di-đà Phật là bản thể và Bồ-tát Quán Thế Âm biểu tượng cho lòng từ và sự tu tập (hạnh). Bồ-tát Đại Thế Chí biểu tượng cho trí huệ (giải). Dó ý nghĩa thâm sâu nầy mà có thể được biểu tượng nhiều hơn hai hoặc ba vị Bồ-tát.

Mỗi Đức Phật biểu tượng cho một phần của tánh đức, mà mỗi phần đều viên mãn ‘một là tất cả, tất cả là một’. Mỗi danh hiệu đều biểu tượng cho tánh đức. Chẳng hạn, Thích ca (s: Śākya) có nghĩa là nhân từ, dạy cho chúng ta cần phải đối xử với mọi người bằng lòng từ bi. Mâu-ni (s: Muni) có nghĩa là thanh tịnh. Danh hiệu Thích Ca Mâu Ni dạy cho chúng ta cần phải đối xử với mọi người bằng lòng từ bi và hãy nỗ lực làm cho tâm ý minh thanh tịnh. Đây là ý nghĩa của Đức Phật Thích-ca Mâu-ni, nhắc nhở chúng ta tánh đức của mình xưa nay vốn tự đầy đủ. Danh hiệu A-di-đà Phật là tiếng phiên âm chữ Amitābha từ tiếng Sanskrit. A có nghĩa là  vô 無.  Di-đà có nghĩa là  lượng  量. A-di-đà  nghĩa là vô lượng. Cái gì vô lượng? Tất cả đều là vô lượng. Trí huệ vô lượng, thần thông vô lượng, đạo lực vô lượng, thọ mạng vô lượng. Nhưng trong tất cả vô lượng ấy, thọ mạng vô lượng là đệ nhất, nếu không thì tất cả vô lượng kia đều là vô ích.

Làm thế nào để chúng ta đạt được những vô lượng nầy? Vô lượng ấy chẳng khác gì hơn chính là tự tánh của chúng ta, chính là chân như bổn tánh của mình. Lục tổ Huệ nói: ‘Nào ngờ tự tánh xưa nay vốn tự tròn đầy. Nào ngờ tự tánh thường hay sanh các pháp. [6] Đó chính là ý nghĩa vô lượng. Dùng phương pháp nào tu tập để đạt vô lượng? Chúng ta tu tập theo hạnh của Bồ-tát Quán Thế Âm và Đại Thế Chí. Bồ-tát Quán Thế Âm dạy chúng ta tu tập lòng từ bi. Bồ-tát Đại Thế Chí dạy chúng ta tu tập nhất tâm niệm Phật A-di-đà. Ngài dạy ‘tâm thanh tịnh hướng về Đức Phật A-di-đà Phật liên tục không ngừng, không ỷ lại các phương tiện khác, chắc chắn tâm sẽ được tự nhiên khai ngộ.’[7]

Hỗ trợ thêm là phương tiện từ bi của Bồ-tát Quán Thế Âm. Ban rãi tâm từ đến mọi loài và niệm Nam mô A-di-đà Phật thì sẽ giúp chúng ta hưởng được thọ mạng vô lượng. Tu tập như thế thì chúng ta sẽ phát huy được tánh đức và đạt được công đức vô lượng vô biên. Thế nên khi cung kính đảnh lễ tôn tượng chư Phật và Bồ-tát, chúng ta cần phải biết ý nghĩa biểu tượng của từng vị cho chân lý của vũ trụ và phương pháp tu tập.

III. Thiên vương điện

Kiến trúc Phật giáo mang tính nghệ thuật rất cao. Giữa là chính điện lớn thờ Phật. Từ ngoài nhìn vào thấy như có hai tầng, nhưng bên trong chỉ có một tầng. Ý nghĩa là bên ngoài nhìn vào thấy có hai chân lý, chân đế và tục đế. Khi vào bên trong rồi mới biết được chân đế tục đế vốn chẳng phải hai, vạn pháp nhất như. Từ ý nghĩa ấy có thể nói rằng, bên ngoài biểu thị cho sự sai biệt, thực chất đều là nhất trí, chẳng phải là hai.

Với quy mô kiến trúc của Phật giáo, khi vào cổng chùa, trước hết ta thấy Thiên vương điện. Ở giữa thờ Bồ-tát Di-lặc, hai bên là bốn vị Thiên đại tướng quân, tức các vị thần Hộ pháp. Người Tây phương gọi Bồ-tát Di-lặc là ‘Đức Phật hoan hỷ’, được biểu tượng qua nhân vật lịch sử là Hòa thượng Bố Đại. Bồ-tát Di-lặc với khuôn mặt có nụ cười rất lớn như muốn nói với chúng ta, ‘Quý vị muốn học Phật pháp chăng? Trước hết hãy vui vẻ chào hỏi mọi người bằng nụ cười. Hãy trừ bỏ tập khí, nếu còn phát ra tập khí thì không thể học Phật được.’

Bồ-tát nầy còn có cái bụng rất lớn, biểu tượng cho lòng bao dung và tâm bình đẳng, dạy chúng ta phải đối xử với mọi người, mọi việc với tâm hoan hỷ và điềm tĩnh. Có đủ các đức tính ấy mới tu học Phật pháp được. Nên Bồ-tát Di-lặc ngồi ngay chính giữa lối vào chùa như để dạy bảo mọi người đến với Phật pháp rằng, chỉ những ai có đủ điều kiện trên thì mới đủ tư cách học Phật. Đó là những biểu tượng hộ trì cho người tu học Phật pháp. Họ hộ trì chúng ta bằng cách nhắc nhở chúng ta phải giữ gìn chánh kiến. Mỗi vị hộ pháp biểu hiện một khía cạnh khác nhau của tư tưởng hoặc hành động.

Phía đông là Trì quốc Thiên vương biểu tượng cho trách nhiệm bảo hộ quốc gia lãnh thổ. Nhắc nhở chúng ta phải có trách nhiệm với chính mình, với gia đình, với xã hội và với cả đất nước. Làm sao để hoàn thành trách nhiệm nầy? Nếu mỗi chúng ta đều thực hiện mọi bổn phận, mọi trách nhịệm trọn vẹn, giúp đỡ người  khác cũng như chính mình hết lòng thì xã hội sẽ được hài hòa, quốc gia sẽ được hưng thịnh.

Phía nam là Tăng trưởng Thiên vương biểu tượng cho sự tiến bộ, dạy cho chúng ta sự tinh tấn. Không những chỉ hoàn thành trách nhiệm của mình thôi, mà còn tinh tấn thúc đẩy sự tiến bộ vì không tiến bộ có nghĩa là lùi lại. Vị hộ pháp nầy nhấn mạnh vào sự tinh cần tu tập phẩm đức, trí huệ, học vấn, tài năng ngày càng tăng trưởng, bao quát cả mọi bổn phận và tiêu chuẩn trong sinh hoạt hằng ngày. Từ điểm nầy, chúng ta thấy rằng Phật giáo rất sinh động, luôn luôn đi trước thời đại.

Phía tây là Quảng mục Thiên vương biểu tượng cho cái nhìn và hiểu biết bao trùm khắp cả mọi hướng trong thế gian. Vị hộ pháp nầy dạy chúng ta cần phải mở rộng tầm nhìn để quán sát thế giới tự nhiên và nhân tính, để tinh lọc được cái gì chúng ta cần phải thấy và học hỏi, và để phân biệt cái gì là thiện, cái gì là ác.

Phía bắc là Đa văn Thiên vương biểu tượng cho sự sáng suốt, thông hiểu qua nghiên cứu, học hỏi. Hai vị sau nầy dạy cho chúng ta phương pháp thực tiễn để hành trì. Như người Trung Hoa thời xưa thường nói, ‘ Phải đọc ngàn quyển sách, phải đi ngàn dặm đường.’ Đọc sách là để thành tựu nền tảng tri thức. Đi xa ngàn dặm là để học hỏi những điều nhìn thấy. Đi khắp nơi chúng ta sẽ thấy được điều hay của người để học hỏi. Chúng ta cũng thấy được những điều dở của họ, thế nên phải thường hoàn chỉnh chính mình. Theo cách nầy, chúng ta mới làm cho xã hội thịnh vượng và quốc gia an bình. Làm như vậy, chúng ta mới hộ trì được Phật pháp. Nên hình tượng  Bồ-tát và Hộ pháp nhắc nhở chúng ta tinh tấn theo đuổi mục đích và trách nhiệm. Từ đó, mới thấy được rằng Phật giáo không phải là tôn giáo, cũng chẳng phải là tín ngưỡng.

Mỗi vị Thiên đại tướng quân Hộ pháp cầm giữ một vật khác nhau biểu tượng cho sự đa dạng của Phật pháp. Đông phương Trì quốc Thiên vương tay cầm cây đàn tỳ bà, biểu tượng cho chúng ta cần phải tránh sự hành xử thô tháo, hấp tấp, nên theo trung đạo. Giống như người chơi đàn tỳ bà, nếu dây quá căng hoặc quá chùng thì  tiếng đàn không được hay. Nho gia chủ trương Trung dung, đạo Phật dạy tinh thần Trung đạo. Chúng ta phải có trách nhiệm đối với bổn phận của chúng ta và phải hành xử mọi việc với phong cách bình thản, chân chính.

Nam phương Tăng trưởng Thiên vương cầm thanh kiếm trí huệ biểu tượng cắt đứt mọi phiền não. Tây phương Quảng mục Thiên vương cầm con rồng hay con rắn đang cuốn trong tay. Rồng hoặc rắn biểu tượng cho sự biến hóa. Người ta thường nói: ‘Thần long hiện thủ bất hiện vỹ.’ Biểu tượng cho thế giới hiện thực ngày nay. Mọi người, mọi chuyện, mọi vật đều biến đổi không ngừng, chúng ta phải thấy được rõ ràng mói có thể ứng phó một cách điềm tĩnh và thích đáng. Bắc phương Đa văn Thiên vương tay cầm cây dù biểu tượng cho sự che chở chúng ta khỏi sự ô nhiễm của môi trường chung quanh. Khi tu học, chúng ta phải bảo hộ cho tâm thanh tịnh của mình thoát khỏi ô nhiễm. Hơn nữa, chúng ta phải nhận thức rõ thực tướng của nhân sinh và vũ trụ, phải có trí huệ và năng lực để ứng xử đúng đắn thích hợp với mọi người và mọi sự việc.

Mọi điều nầy đều có thể học được khi đến Điện Tứ thiên vương. Nếu chúng ta xem các vị Hộ pháp là những vị thần với những năng lực thần thông rồi thắp hương, dâng cúng hoa quả để cầu nguyện che chở bình an thì đó là sai lầm một cách đáng tiếc. Đó là mê tín. Tất cả mọi hình tượng, mọi  năng lực của chư Phật, Bồ-tát cùng tất cả mọi pháp khí thờ cúng đều có ý nghĩa giáo dục để đào luyện tâm linh và trí huệ, nhắc nhở chúng ta tầm mức quan trọng của giác ngộ thay vì mê mờ, đức hạnh thay vì tà vạy, thanh tịnh thay vì ô nhiễm. Đây là ba nguyên tắc trong nền giáo dục Phật học.